Owoc starannej renowacji fresku na cmentarzu przy Ponticello di San Paolo, niedaleko Via Ostiense, w katakumbie Santa Tecla

przez Talię Casu

IW tym numerze pokrótce przedstawimy katakumby Santa Tecla, które na co dzień nie są udostępniane zwiedzającym, ale można je zwiedzać bezpłatnie z okazji Dnia Katakumb, organizowanego przez Papieską Komisję ds. Archeologii Sakralnej w edycjach wiosennych i jesiennych. Wzdłuż Via Ostiense pod koniec III wieku, być może zbiegając się to z opuszczeniem kamieniołomu pucolany, odkopano małe hipogeum z wąskimi schodami, galerią i trzema kabinami. Na prawej ścianie jednej z trzech kabin złożono w grobowcu czczone ciało lub relikwie; nazwa poszła później w zapomnienie, podobnie jak sam pochówek.

Około połowy IV wieku powiększono klatkę schodową wejściową, powodując tym samym zniszczenie pierwotnego hipogeum; w tym samym czasie zbudowano bazylikę, która zachowała czczony grobowiec w pierwotnym położeniu. Pomieszczenie bazyliki podzielone jest na dwie nawy sklepieniem kolebkowym wspartym na trzech łukach poprzecznych; ściany zdobiły malowidła, z których zachowały się fragmenty; piętro zajmowały liczne pochówki. W drugiej połowie IV wieku wyburzono ścianę dużej niszy, aby umożliwić wykorzystanie pomieszczeń kamieniołomu jako tylne sanktuaria, czyli zachęcanie do pochówków w pobliżu wspomnianego grobowca.

Przed badaniami prowadzonymi pod koniec XIX wieku przez archeologa Mariano Armelliniego (1852-1896) katakumby
Santa Tecla była znana jako „cmentarz przy Ponticello di San Paolo”. Cmentarz znany jest z VII-wiecznych Tras, przewodników sporządzonych dla pielgrzymujących do rzymskich sanktuariów. Z tych źródeł dowiadujemy się, że na wzgórzu położonym na południe od bazyliki San Paolo znajdował się kościół pod wezwaniem Santa Tecla, ściśle powiązany z spelunka, jaskinia, w której odbył się czczony pochówek świętego. Dalsze potwierdzenie pochodzi z późnego tekstu apokryficznego
(VI-X wieki) znany jako Dzieje Pawła i Tekli, opowiadająca historię Dziewicy z Ikonium, uczennicy św. Pawła, i jej cudownej podróży do Rzymu; przedstawia historię jego śmierci i wskazanie jego pochówku „dwa lub trzy etapy od grobowca Maestro Paolo”.

Uczony Armellini, po badaniach archeologicznych, wolał rozpoznać w św. Tekli, pochowanej i czczonej na małym cmentarzu niedaleko Ostiense, nieznanej źródłowo rzymskiej męczennicy Tekli, pochowanej w pobliżu bazyliki Paulinów na mocy homonimii z dziewicą z Ikonium . Wybór ten poparł później także ojciec barnabitki Umberto Maria Fasola.

Pod koniec Roku Pawłowego w 2009 roku rozeszła się wiadomość o sensacyjnym odkryciu, które zastraszyło konserwatorów, którzy od ponad roku prowadzili wymagający i eksperymentalny projekt renowacji kabiny P katakumb Tekli. Na sklepieniu kabiny pośrodku stoi wizerunek Dobrego Pasterza; wokół, w czterech rogach, cztery klipei, każdy zawierający popiersia czterech postaci męskich. 19 czerwca 2009 roku, podczas czyszczenia jednego z czterech klipów, uważnym oczom konserwatorów ukazała się surowa, wyrazista twarz apostoła Pawła. Cechy twarzy Apostoła Narodów były znane już wcześniej – gdyż obecne były na sarkofagach i innych freskach cmentarnych – tym razem jednak była to najstarsza i najbardziej wyrazista ikona, jaką dała nam ikonografia wczesnochrześcijańska.

Clypeusowi popiersia apostoła Pawła towarzyszą trzy inne postacie: Piotr, umieszczony po przeciwnej stronie; w przypadku dwóch pozostałych poszukiwanie ich identyfikacji przeniosło się w obrębie Kolegium Apostolskiego.

Na poparcie utożsamienia trzeciego clypeusa z twarzą Andrzeja można przypomnieć, że to właśnie ona, po Piotrze i Pawle, ma przypisaną ikonograficznie stałą fizjonomię. Postać w kabinie to zdecydowanie osoba w podeszłym wieku i nie na miejscu jest przypisanie tej cechy temu, który był starszym bratem Pietra.

W czwartym clypeusie przedstawiona postać charakteryzuje się typologią młodzieńczą i nie mając innych elementów wyjaśniających poza notą biograficzną dotyczącą jego wieku (był najmłodszym z apostołów), uznano go za apostoła Jana. Jan z apostołem Andrzejem łączy epizod ewangeliczny: ich powołanie, gdy byli naśladowcami Jana Chrzciciela; ponadto w Liście Dwunastu Jan pojawia się jako czwarty iw kilku epizodach ewangelicznych nabiera szczególnego znaczenia.

Jednoczesna obecność Piotra i Pawła ma na celu powtórzenie podwójnej apostolskości Kościoła rzymskiego i zaznaczenie jedności Kościoła w jego tożsamości, Kościoła dawne obrzezanie, reprezentowany przez Pietro, i że były gentibus reprezentowany przez Paolo. Tę kabinę apostołów można łatwo rozpoznać jako przedstawienie procesu odnowy miasta Rzymu, który miał miejsce pod koniec IV wieku.